Nieuwe Werelden

Pioniers vormen nieuwe manieren van samenleven

De geschiedenis van Drenthe is deels geschreven door mensen van buiten de provinciegrenzen. Zij zagen in het afgelegen en dunbevolkte Drenthe een proeftuin voor hun progressieve ideeën. Op stukken woeste grond pionierden ze met nieuwe vormen van samenleven en landgebruik. Wie ronddwaalt in Drenthe komt deze ‘nieuwe werelden’ vanzelf tegen. Zo vind je in Drenthe de Koloniën van Weldadigheid, een grootschalig sociaal experiment voor de ontwikkeling van arme stedelingen met landbouw. En ook kom je er Veenkoloniën tegen, waar veenbazen en veenarbeiders land omzetten in turf. Deze twee nieuwe vormen van samenleven leverden een nieuw landschapstype op.

Koloniën van Weldadigheid

Wanneer Napoleon in 1815 definitief wordt verslagen bij Waterloo, is Nederland eindelijk vrij van de Franse overheersing. Het land is er slecht aan toe, veel mensen leven in armoede. Om de overlast hiervan te bestrijden en de talloze straatarme gezinnen, bedelaars en weeskinderen een kans op een beter bestaan te geven, besluit generaal Johannes van den Bosch, samen met anderen, tot de oprichting van de Maatschappij van Weldadigheid.

De Maatschappij koopt grote stukken onontgonnen land op voor de oprichting van zeven “Koloniën van Weldadigheid”. Het idee is om met deze binnenlandse koloniën álle armoede in ons land uit te roeien. Om deze torenhoge ambitie te verwezenlijken, is in de periode 1818-1825 ruim 80 km2 aan weldadigheidskoloniën aangelegd. Deze landschappen hebben een regelmatig orthogonaal patroon van groene lanen, waterlopen landbouwpercelen, grote en kleinere Kolonie-boerderijen en centrale voorzieningen voor religie, onderwijs en zorg. De zeven Koloniën van Weldadigheid zijn: Frederiksoord (1818), Wilhelminaoord (1821), Willemsoord (1820), Ommerschans (1819), Wortel (1822), Veenhuizen (1823) en Merksplas (1825).

Een nieuw leven op woeste grond

Vanuit heel Nederland en België worden arme gezinnen, bedelaars en weeskinderen naar de Koloniën van Weldadigheid in Drenthe, Overijssel en de Belgische Kempen (toen nog onderdeel van het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden) gestuurd om daar een nieuw leven op te bouwen. Zowel in het landschap als in het dagritme van deze mensen stond orde en regelmaat centraal.

In Drenthe en Overijssel worden drie vrije Koloniën gesticht: Frederiksoord, Wilhelminaoord en Willemsoord. De kolonisten ontginnen stukken voormalige woeste grond (heide en venen) en zetten dit om tot agrarisch cultuurland, dat zij als landarbeiders leren bewerken. Het geld dat met de landbouw wordt verdiend, word gebruikt om de koloniën in stand te houden.

Voor de opvang van grote groepen bedelaars en weeskinderen wordt in Veenhuizen een zogenaamde onvrije Kolonie aangelegd. De koloniën van Weldadigheid waren een grootschalig sociaal en landbouwkundig experiment en kregen destijds veel aandacht in binnen- en buitenland. Het idee is, dat de bewoners hier tijdelijk zijn, en na enkele jaren geschoold en gedisciplineerd weer terugkeren in de gewone samenleving. In de praktijk betekende leven in de Kolonie een aanslag op de autonomie en zelfbeschikking van de kolonisten.

Nieuwe dorpen in inwoners

Na 1850 wordt in Drenthe op grote schaal het veen ontgonnen. Langs nieuw aangelegde kanalen en wegen ontstaan nieuwe dorpen. In de dorpen wonen de arbeiders die in de Drentse turfindustrie werkzaam zijn, maar ook boeren en turfschippers. Zij vormen nieuwe gemeenschappen waar het leven hard is en grote verschillen zijn in sociale rangorde. De nieuwe dorpen vormen een groot contrast met de oude es- en brinkdorpen elders in Drenthe, waar men in van oudsher gewend is om saamhorig samen te leven, binnen de eigen gemeenschap.